Ücretsiz deneme düğmesine tıkladığınız anda, çoğu zaman abonelik sözleşmesine imza attığınızı bile fark etmezsiniz. Sepetinize eklediğiniz bir ürünün yanı sıra, istemeden birkaç ek ürünün daha girmesi ve iptal butonlarının karmaşık arayüzlerle gizlenmesi... Tüm bunlar, internet dünyasında "karanlık kalıplar" olarak bilinen manipülatif tasarımların en yaygın örnekleri arasında yer alıyor.

Kullanıcıların hızlı düşünme ve karar verme alışkanlıklarından yararlanan bu "karanlık kalıplar", birçok kişinin istenmeyen adımlar atmasına neden oluyor. Avrupa Birliği ve ABD bu konuda yasal adımlar atsa da hâlâ birçok boşluk mevcut. Türkiye'de ise mevcut düzenlemeler kısmen bir koruma sağlasa da, "karanlık kalıplar"ı doğrudan hedef alan detaylı bir yasaya henüz sahip değiliz.

Kullanıcıların en çok karşılaştıkları karanlık kalıplar arasında, dijital platformlarda sıkça yer alan pop-up'lar, yanıltıcı yönlendirmeler, gizli maliyetler ve 'zoraki süreklilik gibi taktikler bulunmaktadır. Örneğin, bir online alışveriş sitesi ziyaret edildiğinde kullanıcıdan hemen karar vermesi istenirken, aynı zamanda kullanıcının dikkatinin dağılmasına sebep olan da birçok gereksiz bilgi ekrana düşer.

Avukat Nazlı Turhan, "Kullanıcı dostu gibi görünen arayüzlerin çoğu, aslında kullanıcıların aleyhine sonuçlar doğurabiliyor" diyor. Kullanıcıların farkına varmadan tuzaklara düşmelerinin psikolojik ve etik boyutları üzerine farkındalık artırmak oldukça önemli.

Türkiye'de şu an dark patterns kavramına yönelik özel bir yasal düzenleme olmamakla birlikte, mevcut yasaların ihlallere karşı belirli korumalar sağladığını belirtiyor. Kullanıcılar, dark pattern’lar nedeniyle mağdur olduklarında, ilgili platforma şikâyette bulunmalılar.

Dünyada ise bu konuda ciddi adımlar atılmakta. Örneğin, ABD'nin bölgesel yasaları, yanıltıcı reklamları yasaklamakta ve kullanıcıları korumakta. GDPR gibi Avrupa'daki düzenlemeler de kişisel verilerin korunması ve manipülatif uygulamalara karşı kullanıcıları koruma amaçlıdır. Ancak Turhan, yalnızca yasal adımların yeterli olmadığını, aynı zamanda kullanıcıların da dijital okuryazarlık düzeylerinin artırılması gerektiğini vurguluyor.

Sonuç olarak, dark patterns ile mücadelenin etkinliği, yalnızca yasal düzenlemelerle değil, kullanıcı eğitimleri ile de artırılabilir. Kullanıcılar, bu tuzakları fark ettikçe manipülatif dizaynları kullanan platformlar da prestij kaybı yaşayacaktır. Dijital ortamda daha bilinçli hareket etmek ve kendimizi korumak için bilgi sahibi olmak zorundayız!